Bir muharriri sevmek, onun yazmasını sevmektir, diyordun.
“Öyleyse yaz!” André Gorz, Son Mektup (Bir Aşk Hikâyesi)
ROMA’DAN ROMAN’A…
Doğrusunu söylemek gerekirse rastgele bir hususta “tarihçe” aktarmayı seven/benimseyen biri değilim. Kullanılmaktan lime lime olmuş bilgilere sığınmak, dahası “özgünlüğünüzü” rafa kaldırmak, sanırım bilhassa muhakkak yaşlardan sonra pek sempatik gelmiyor beşere. Örneğin romanın ortaya çıkış kıssasını ele alalım. Baştan bir “uydurma” yapamayacağıma nazaran, ister istemez bu bahisteki literatürü taramam gerekiyor. Özür dileyerek ve beğenilen görünüze sığınarak bu çeşit “sararmış”, hatta “kokmuş” bilgilere, lakin mümkünlüğü ölçüsünde taze bilgilere başvuracağım. Bu ortada yeri geldikçe kendi (yazın) serüvenimi ve (varsa eğer) özgünlüğümü ortaya koymaya çalışacağım.
Bir yoruma nazaran, “roman”ın sözcük manası Roma İmparatorluğu’na dayanıyor. İmparatorluğun sonları içinde yaşayan halk kitlelerinin konuştuğu Latinceye bu isim veriliyormuş. Roma İmparatorluğu denince de akla savaşlar, kahramanlıklar, destanlar, söylenceler, entrikalar geliyor. Bunlar yazınsal bir çeşit olarak romanın yüzyıllara dayanan uzun seyahatinde karşımıza çıkan duraklar.
Günümüzdeki tarifine yakın roman ise bilindiği üzere daha çok bir moternite eseridir. İnsanın tabiattan bir ölçüde koptuğu, giderek kendi tabiatını biçimlendirmeye başladığı bir devrin eseridir. Esrime, katharsis, tapınma (yani vahiysel/dinsel tapınma) ötesine geçen ve daha çok kurguyla tabir edilebilecek bir cins… Sokağı, insanı, doğayı, yani maddi dünyayı tasvir etmek, giderek onu farklı kesimlerin bir ortaya geldiği bir “bütünlük” olarak kurmak, tekrar kurmak (malzemelerini sıralamak sanırım gereksiz bir vakit kaybı)…
Özellikle on dokuzuncu yüzyıl sonu ile yirminci yüzyıl büyük dönüşümlerin de habercisi olarak bu cins kurmacalarda bir şeylerin eksikliğini hissettirmeye başladı. Maddi dünyaya, tabiata hükmetmeye başlayan insan bu sefer kendini tanıma işine tartı verme ihtiyacı duydu. Yani iç gerçekliğine yöneldi. Psikanalizin doğuşuyla birlikte bu tipe girebilecek yapıtlarda bir artış gözleniyor. İç müşahede giderek kurmaca metinlerde başköşeye yerleşiyor.
Yalnız, bu yüzleşmelerde bile bir “kaçış” kelam hususudur. Muharrir kendi iç dünyasında keşfettiklerini daima diğerleri üzerinden “kurma yolunu” yeğler. Bir çeşit “kamuflaj” yöntemi… Nedenini az çok hepimiz biliyoruz. İnsan o denli karmaşık bir yaratık ki en aşağılık dünyası ile en ulu dünyası ortasında salınıp dururken bilinçaltı bir dürtüyle “olumsuz” özelliklerinden süratle kaçmayı ya da onu diğeri üzerinden dışlaştırmayı uygun buldu, buluyor. Pornografi isimli romanın müellifi Gombrowicz’in vurguladığı üzere: “İnsan biliyorsunuz, mutlak olana, eksiksizliğe, gerçeğe, Tanrı’ya, tam bir olgunluğa yönelir. Her şeyi kavramak ve kendini bütünüyle gerçekleştirmek; uyduğu ahlak buyruğu budur. Halbuki Pornografi’de, bana kalırsa insanın kuşkusuz çok daha zımnî, hatta bir manada yasadışı bir öbür maksadı ortaya çıkıyor: Tamamlanmamışa… Yetkinsizliğe… Düşmüşlüğe… Gençliğe duyduğu ihtiyaç…” İtiraf etmek gerekirse, “birinci buyruğa” uymakta hiç kimse bir beis görmez. Meğer “ikinci buyruk” tahminen de bizi biz yapan yahut bir öbür düzlemde bütünleyen lakin nedense genelde “dışlanan” yanımız. Horlanan, aşağılanan, tiksintiyle bir kenara itilen… Marquis de Sade üzere birkaç istisnayı bir kenara bırakırsak bu noktada devasa bir ikiyüzlülükler toplamıdır insanlık ve sonra da yazın tarihi. Sanırım bu noktada bir itirazla karşılaşmayacağım. Aksi durumda herkese yirmi birinci yüzyılın dehşetengiz görüntüsüne çıplak gözle bakmasını kıymetle rica edeceğim.
Böylece insanlık reddettiği, dışlaştırmak için beynini yırttığı, her türlü hileye başvurduğu gerçekliğiyle, iç geçekliğiyle yüzleşmekten kaçamaz hale geldi, getirildi. Burada bunun düzgünlüğünü, kötülüğünü tartışmanın manası yok. Öznel niyetlerimizin dışında bir dayatma sonuçta. İstediğimiz kadar kaçışımızı sürdürelim, yarar etmiyor. Yeryüzü laneti hepimizin üzerine tüm haşmetiyle çökmüştür. Ondan kaçış imkânsızın da ötesindedir. Gelin bunu içtenlikle, içimizi boşalta boşalta, kusa kusa dışlaştıralım. Böylelikle tahminen de uçlardaki lanetimizden kurtulup daha tabiatımıza uygun bir dünyanın temellerini atmış oluruz. En azından yazında, romanda…
OTOBİYOGRAFİ, ÖZKURMACA VESAİRE…
Neden bu türlü bir başlığı tercih ettiğimi bir iki örnekle açımlayarak devam etmek istiyorum. Devasa literatür tarandığında Türk ve dünya edebiyatında muharririn bir ‘sözleşme/itiraf’ dahilinde kendini romana yerleştirdiği örneklerin çok yetersiz kaldığı görülecektir.
Ben, samimi olarak itiraf etmek gerekirse, otobiyografilere “çok fazla” (burada “çok fazla”yı tırnak içine aldığımı fark etmiş olmalısınız!) itimat eden biri değilim. Elbette bir “samimiyet destanı/lirizmi” olarak onu bağrımıza basacağız fakat ona karşı kuşkucu yanımızı da hazır olda bekletelim lütfen. Boş bulunduğumuz bir anda bizi mat edebilir. Örneğin Sperber’in aktardığına nazaran, Rousseau, İtiraflar’ıyla ilgili bir taslakta değişik bir “itiraf”ta bulunmuş: “Kimse bir insanın ömrünü o insanın kendisi kadar uygun anlatamaz. Gerçek ömür olan iç hayatı lakin o insanın kendisi bilebilir. (…) Ama insan kaleme sarıldığında, bu ömrü perdeler… kendisini asla olduğu üzere değil, lakin nasıl görülmek istiyorsa, o denli yansıtır.” Diyeceğim o ki onca yücelttiğimiz, gözümüzde/gönlümüzde taht kurmasına müsaade verdiğimiz bir dehanın, örneğin bir büyük müellifin bizi göz nazaran göre, “doğru söylüyorum” diye diye kazıkladığına şahit olabiliriz. Her şeye karşın güzel bir tanıklıktır bu.
Ne palavra söylemeli, gençken sosyalizmin/komünizmin büyüsüne kapıldığım ve o pencereden bakarak yazarı/sanatçıyı/aydını gök katına çıkardığım, mistifize ettiğim çağım aklıma takıldıkça… O saflığıma içten içe gülüyorum. Neden? Elbette hâlâ o noktadan bir adım geri atmış değilim. Fakat o “yücelerin büyüğü ideal”in de farkında olmadan yahut insanlığın direncini kırmamak için süreksiz olarak hasıraltı ettiği bir öbür gerçekliği benden sakladığı için bir kırgınlık yaşadığımı da itiraf etmeliyim.
Demek ki herkesin, her sistemin, niyet dünyasının “kendince” deşifre etmekten kaçındığı bilinmeyen sığınağı var. Otobiyograficileri, özyaşam öykücülerini bundan niye bağışık tutalım? Onların da örneğin bir günlerini kaleme alırken kimi fikirlerini, üstelik de çok çok kıymetli kimi hissiyatlarını bilinçaltı depolarında küflenmeye terk etmemeleri önünde ne üzere bir pürüz var? Hiç!
Öyleyse… Geriye iki yol kalıyor. Ya büsbütün “kurmaca” metinlere yöneleceğiz, bu cins metinleri duruma nazaran tasnif edeceğiz ya da bunun yanına diğer tıbbın de katılmasına katkıda bulunacağız.
Aslında bu tıbbın tarihi de çok eskilere dayanır, tıpkı metinlerarası üzere. El ancak teorize edilmesi, birtakım özellikleri daha besbelli hale gelmesi ne yazık ki oldukça bir vakit alıyor. İnsan bu türlü tuhaf bir yaratık işte. Gezegenin sırrını çözmek, diğer gezegenler keşfetmek için hummalı bir çalışma içindeyken bir de bakmışsınız çok sıradan, alelade bir konuda/olguda körleşebiliyor. Körleşmekle de kalmıyor, diğerlerini da körleştirmek doğrultusunda her türlü “aşağılık yöntemi” göze alabiliyor. İnsanlığı yeniden şöyle bir gözümüzde canlandıralım: İlkel dünyadan çağdaş dünyaya geçişte her gün biraz daha özgürleşeceğine muhafazakârlaşıyor. Daha doğrusu, iki uçta akıl almaz bir paradoksu yaşıyor.
Şu “özkurmaca” sorununa kafayı takışıma kısaca değinmenin vakti geldi.
NEDENLERİM…
Beni “özkurmaca” sıkıntısını irdelemeye iten nedenlerin başında, sanırım uzun yıllar mahpus yatmışlığım gelir. Üstelik çok genç yaşta, yani şimdi ne dış dünyayı tam olarak tanıyabilmişsiniz ne de kendinizi, yani içdünyanızı… On sekizinde bir delikanlı… Yalnızca Alaattin Topçu mu? Binlerce gencecik insan… Çabucak çabucak hepsi şu “öz” denen şeyle gerektiği üzere yüzleşme vakti bulamamış. Koskoca generaller hiçbir utanç belirtisi duymadan/göstermeden ülkedeki tüm rezaletlerin faturasını/fişini bu gençlere kesmişler. (Burada da yaşları uygun olanlar karaborsaları, yağ, akaryakıt, gaz vs. kuyruklarını; bir de o “muhteşem faşist terörümüzü” imgelemlerinde canlandırabilirler. Eminim bir ürpertiyle imgelemlerindeki o berbat görüntüyü çabucak ellerinin zıddıyla silecekler ve “Allah bir daha o günleri göstermesin!” diyerek duaya -sürece uygun da düşer- başlayacaklar.) Dahası, Özal Hanedanı işbirliğiyle ülkeyi ABD’nin, ‘Ilıman İslam’ın ve neoliberalizmin kucağına oturtma mahareti göstermişler. Bu ortada her türlü muhalefeti tıkmışlar içeriye. Azaptı, yargılamaydı, cezaydı, müebbetti, idamdı derken tüm renkler solmuş…
Gençler imkânları olabildiğince hudutlu bu yerde bir “hesaplaşma” içine girmişler. Kâh periyodu, kâh örgütleri, kâh birey olarak kendilerini göz hapsine almışlar. Kaçış yok. O kadar sonlu bir dünya ki o gencecik insanların dört duvarla yetinmeleri hiç mümkün değil. Böylelikle farklı keşifler kaçınılmaz hale gelmiş. Bende de bu türlü oldu. Özümle yüzleştim. Bu esnada, en azından “medeni cesaretimi” yitirmemeye, hatta “güçlendirmeye” çalıştım; fakat daha değerlisi, “yüzleşmeyi” dışlaştırmak için yeni araç gereçlere ihtiyaç doğmuştu. İşte bu noktada evvel şiir, sonra tenkit, derken roman devreye girdi.
Kendiyle, özüyle yüzleşmeyi önüne koymuş biri olarak tüm tiplerde “eleştirel” oldum. “Deneyci” oldum. Olanca kıtlığıma, yetersizliğime karşın daima yeni şeylerin peşinde koştum. Hem politik hem deneysel… Erotik bir şeyler yazdığımda bile bu politik ve deneyci yanımı ortaya koymaya çalıştım. “Özkurmaca” işte bu noktada ortaya çıktı. Elbette çok da şuurlu, cinsin özelliklerini ayrıntılıca açımlayarak bu türlü bir yola başvurmadım. Yaşamışlıklarımı kendimi dışlayarak, büsbütün yabancılayarak “kurgu”ya aktarmak bana inandırıcı gelmedi, hatta bir ölçü dürüst de gelmedi. Bir formda kendimi ele vermeliydim. Okur yazdığım metne yöneldiğinde açık yahut örtük beni görebilmeliydi. Hissedebilmeliydi. Üç romanımı okuyanlar az çok bunu başardığımın farkına varmışlardır. Çeşit bağlamında tam bir uyuşma olduğunu söylemiyorum elbette. Ona geleceğim. Ne vakit? Şimdi!
PEKİ LAKİN NEDİR BU ÖZKURMACA?
Bu bahiste küçük bir tarama yaptım; ama Türkçe literatürde çok fazla “kuramsal” seviyede yazıyla karşılaşmadım. Postmodernizmle, metinlerarasıyla, mukayeseli edebiyatla ilgili bir sürü makale, kitap bulabilirsiniz lakin “özkurmaca”yla ilgili ne yazık ki derin bir boşluk var. Halbuki sürecin değişikliği bu noktada ortaya çıkıyor. Günümüzün dünyası bireyi atomize bir varlık olarak biçimlendirmeye çalışıyor. Onu daracık yerlere ve birtakım ekranlara (televizyon, bilgisayar vs.) mahkûm ediyor. Dışarısı gereğince hijyenik olmadığından ve tehlikelerle dolu olduğundan tukaka ilan ediliyor ve böylelikle atomize birey süratle cam fanus içinde yetiştiriliyor. Dış dünyayla bağlarını koparmaya başlayan müellif da işte bu süreçte kendine yöneliyor ve kurgu metinlerin içine bir halde “boşalıyor”… Biraz sonra örneklerine giriş yapacağım. İşte bu boca edişi hangi tıp kapsamında kıymetlendirmek gerektiği noktasında bir açılım yok.
Görebildiğim kadarıyla “özkurmaca” (autofiction) konusunda en önemli çalışmayı Senem Timuroğlu yapmış. Varlık’ta, Damar’da bir iki yazısı yayınlanmış. Epi topu iki yazı ve birkaç ufak tefek değini… Bu yazılardan anlaşıldığı üzere, tıbbın özelliklerinden biri olarak “birinci tekil şahıs” öne çıkıyor. Yani muharrir, anlatıcı, kahraman tıpkı kişi olmalı. Diyelim ki muharrir Alaattin Topçu, anlatıcı ve kahraman olarak ismiyle metinde yer almalı. Bunu da bir “sözleşme” ile ilan etmeli.
“Özkurmaca”yı birinci kere 1965 yılında Jery Kosinski kullanmış. Eleştirmenlerin “otobiyografi” yorumlarına karşı Boyalı Kuş isimli romanını savunmak hedefiyle bu sözcüğü [t]üretmiş. Sözcük vakitle bu çeşidi isimlendirmek için kullanılır olmuş. Örneğin 1977’de Serge Dobrovsky, Oğul/İplikler isimli romanını bu türlü isimlendirmiş.
Colonna, psikanalizin ortaya çıkışına bağlı bir teşebbüs yahut yirminci yüzyıla ilişkin bir postmodern çeşit ya da otobiyografinin bir uyarlaması biçimindeki değerlendirmelere itirazını lisana getirerek bu çeşidin ortaya çıkışını ve yaygınlaşmasını tekrar gözden geçirmek gerektiğini vurguluyor. Dahası, bu tipi fantastik, aynasal, biyografik olmak üzere üçe ayırıyor. Dante ve Borges’in yapıtları “fantastik özkurmaca”ya; Cervantes’in Don Kişot’unu muharririn metinde ortada bir ortaya çıkıp sonra kaybolmasıyla “aynasal özkurmaca”ya; Rousseau’nun İtiraflar’ını ise “biyografik özkurmaca”ya örnek olarak sunuyor. Mektup, hikaye, roman, hatta fotoğraf sanatındaki özkurmaca örneklerine yer veriyor. Rönesans fotoğrafındaki “in figura” olarak isimlendirilen portrede, ressamın kendi fizikî özelliklerini dinî ya da tarihi figürde kullanmasını bu çeşit kapsamında pahalandırıyor.
Burada dikkatinizi çekmek istediğim şu: “Kurmaca” nitemi “acaba” sorusunu, yani otobiyografideki kuşkuyu siliyor. Zira müellif, bunun bir “kurmaca” olduğunu vurgulayarak yazılanlara “iman etme”nin önünü bir biçimde kesiyor lakin bu ortada farkında olmadan “inandırıcılığı”nı yitiriyor. Okur “tamamen uydurma” bir metne karşı ilgisiz, hani biraz da “saygısız” davranabiliyor. (Sözünü ettiğim “okur” tipi “bilinçli”, yani “tercihte bulunabilme” birikimine sahip bireydir. Katharsis çağında kalmış, ilkel, kanmaya, tapınmaya, günümüzün yaygın telaffuzuyla manipülasyona dünden isteğini vermişleri pek fazla ciddiye almıyorum.)
İşte bu noktada şuurlu okuru kurmaca metinlere (öykülere, romanlara) çekmenin bir yolu olarak “öz/kurmaca” devreye giriyor. Buradaki “öz” metinde muharrire ilişkin kesinlikle bir şeylerin varlığına gönderme yapıyor. Böylelikle okurda merak uyandırıyor. Yalnız, “kurmaca” ile bunu bir halde sorgulanır da kılıyor.
Kuşatma Altında isimli romanıma şöyle bir giriş tümcesi yazmıştım: “Hayatımla oynuyorum, hayatımı çoğaltıyorum, lakin asla hayatımı yazmıyorum.”
Doğrusunu söylemek gerekirse, “özkurmaca” için gerekli olan şartlardan birini yerine getirme noktasında bir ölçü “tutuk” davrandığımı kabul ediyorum. Münasebetim var ama! Roman müellifinin ismi her ne kadar Alaattin Topçu ise de romandaki kahramanın ismi Selahattin’dir. (Bir eleştirmen arkadaşım Selahattin’i “antikahraman” olarak değerlendirmiştir; ki bu değerlendirmeye ben de katılıyorum.) Selahattin 1981 yılında öldürülen kardeşimin ismidir. Okur, Selahattin’i Alaattin diye okuyabilir. Kuşatma Altında’yla ilgili yazılan yazılarda da gözlemledim. Dikkatli/bilinçli okur fark ediyor. Söylemek istediğim, direkt adımı kullanmayarak “özkurmaca”yı ihlal etmiş, birtakım sapa yollara kaymış değilim. Birebir şey Zamandışı Sevişmek isimli romanım için de kelam konusu edilebilir. Orada da adımı kullanmadım, ancak Şair sıfatı ve üç şiir kitabımın baş harflerini kullanarak okura “adresi” vermeye çalıştım. Şifreyi çözmek çok da güç olmasa gerek. Tekrarda fayda var: Bu, okur ile muharrir ortasında bir kelamsız muahededir. Örneğin Alaattin Topçu romanına kendinden bir katıyorsa, onu beş çarpıtmayla, “yalan” (bu sözcüğü lütfen bir kenara not edin; biraz sonra gerekebilir) ile besliyordur. Müellif, anlatıcı, kahraman üçgeninde mutlak bir örtüşme aramak bu noktada okurun asla aklından geçmez, geçmemeli. Bir cins danışıklı aşk, dövüş değil…
BÜYÜLEYİCİ “YALANLAR”
İşin ilginci tüm değerlendirmelerin odak noktasında “yalan” sözcüğü başköşeye kurulmuş görünüyor. Tüm üstatlar (bunların ortasında MS 120-80 tarihleri ortasında yaşamış Samsatlı Lukianus da var) “racona ters” hareketlerden kaçınmışlar. Örneğin Lukianus’tan bir alıntıyla meramımızı daha netleştirelim.
Şöyle diyor üstat: “… Feylesoflara bak! Onlar bile sıkılmadan uyduru uyduruveriyorlar! Ben asıl öteki bir şeye şaşıyorum: Bu müellifler attıkları/uydurdukları anlaşılmayacak da söylediklerine inanılacak mı sanıyorlar? Her neyse, ben de onlara özendim, gönlümde bir ün salma dileği uyandı, gelecek yüzyıllara benden bir şey kalsın dedim. Palavra söylemek özgürlüğü olduktan sonra ona ben de katılmak istemez miyim? Başımdan anlatmaya paha bir şey geçmedi, olsun! Palavra da mı yok?! Fakat benim palavra söyleyişim ötekilerininki üzere değildir; ben alnımın akıyla palavra söylerim; hiç değilse onlar üzere doğrucu olduğuma inandırmaya kalkmıyorum hiç kimseyi. Ta baştan bildiriyorum, palavradır benim anlattıklarım…”
Bilimsel ve yazınsal manada “yalan” üzerine devasa bir literatür kelam hususudur. Bu nedenle birkaç müellif, kitap ismi ve tarih düşerek bu müşkül işten şimdilik kaydıyla sıyrılayım; öbür bir çalışmaya da böylelikle gereç kalmış olsun!
Augustin, 395’te Palavraya Dair ve 420’de Palavraya Karşı ile öncülerden sayılır. Descartes, Montaigne (ki ona nazaran, “bir kişinin palavra söylediğinden bahsetmek olsa olsa o kişinin Tanrı’ya karşı mert, insanlara karşı bir korkak olduğundan bahsetmektir”), Kant, Nietzsche (ki o, “Eski Yunanlılar Odysseus’ta neye hayran oldular?” diye sorar ve karşılığını şöyle verir: “Her şeyden evvel, onun palavra söyleme, kurnazlık ve kötülük yapma kapasitesine; istediği her kılığa girebilmesine…”), Alexandre Koyré (ki o, “söz palavra ihtimalini de bir arada getirir ve palavra gülmekten çok daha fazla beşere has olan bir şeydir” der 1942 tarihli Palavra Üzerine Düşünceler’de), Italo Calvino… Popper (ki o, Forrester’ın vurguladığı üzere, “Yalan söyleme kapasitesini tahayyül etme kapasitesiyle eşitler: Bu güç, şeyleri öbür türlü hayal etme, inkâr etme ve böylece kurgu, hatta hipotez yaratma -ve münasebetiyle bilim yaratma- gücü” olarak değerlendirir).
Sartre’ın “bütün sanat hiledir” ile Aragon’un “yazarın maksadı yanlışsız palavra söylemektir” kelamları neredeyse bir atasözü olarak kabul görür. Sperber’in de vurguladığı üzere, “kendisi üzerine yazan muharririn bütün anlattıkları da, anlattıklarının hepsi gerçek olsa bile, yanlıştır” yahut “Kendisi hakkında palavra şeyler anlatmamaya ait içten istek, insanı kesinlikle kendi hakikatine götürmez” unsurunu baştan benimsersek hiç değilse içimizi ferah tutmuş oluruz.
Sanırım artık “diyalektik yöntem”i devreye sokabiliriz! Girard ne diyordu: “Bir insanın, bozuk inanç sahibi olduğunu ya da kendine palavra söylediğini belirtiriz, bu ikisi ortasında bir ayrım yapmaksızın. Bozuk inancın kişinin kendine palavra söylemesi olduğunu kabul etmeye hazırız – kişinin kendine söylediği palavrası genel olarak palavradan ayırt etmek şartıyla. […] Bozuk inançta, palavra yetmez; yanıldığı vakit da palavra söylüyor değildir […] Bozuk inançta, palavra söyleyen bireyle kendisine palavra söylenen kişi birdir. Ben, kandırılan kişi rolümde benden saklanan hakikati, kandıran kişi rolümde biliyor olmalıyımdır. Dahası, hakikati çok kesin olarak bilmeliyim ki onu daha ihtimamla saklayabileyim…”
Adam Phillips de bu mevzuda Girard ile birebir fikirdedir: “Yalancı, nihayetinde, en azından hakikatin ne olduğunu bildiği farz edilen kişidir; kişiyi yalancı kılan fakat ve lakin hakikatin bilgisidir.”
Elbette Freud’u es geçmek eksiklik olur. “…şair hakikati, hasretine uygun palavralarıyla gizledi. Kahramanlık mitini icat etti. Kahraman babayı -mite hâlâ totemik bir canavar olarak görünen babayı- tek başına katleden kişidir… Mit, o halde, bireyin küme psikolojisinden kurtulma atağıdır. Birinci mit mutlaka psikolojikti, kahraman mitiydi; mitin açıklayıcı mahiyeti çok daha sonra ortaya çıkar. Bu hamleyi yapan ve böylelikle hayalinde kendini kümeden özgür kılan şair her şeye rağmen… gerçekliğe dönen yolu bulabilmiştir. Zira o sarfiyat ve kümesini icat ettiği kahramanının yaptıklarıyla ilişkilendirir. İşin kökeninde, bu kahraman kendisinden oburu değildir. Böylece o kendini gerçeklik katına indirirken dinleyicilerini de hayal katına yükseltir. Lakin dinleyicileri şairi anlar ve, asal babaya tıpkı hasreti duyduklarından, kendilerini kahramanla özdeşleştirirler.”
Tahsin Yücel’in Yalan’ı bu mevzuda bence, “kurmaca başyapıt” kabul edilmelidir. Yusuf Aksu ile Beşinci Murat’ın diyalogunu anımsayalım:
«“… ben roman okumam.”
“Belki de ihtiyacınız yoktu: roman okumak bir yaratıma katılmaktır, lakin siz nasıl olsa bir yaratıcısınız.”
“Beni bırak, bilimle de bir ilgim bulunmadığını söyledim sana,” dedi Yusuf Aksu. “Yani gerçeği olduğu üzere anlatan bir roman yaratım mıdır diyorsun?”
“Evet, hocam, gerçek doğruları lakin romanlarda buluruz.”
“AMA ROMAN DAİMA UYDURMA HİKAYELER ANLATMAZ MI?”
“Doğru, roman gerçeği olduğu üzere anlatmaz, efendim,” dedi Beşinci Murat. “En azından şahısların isimlerini değiştirir. Şahısların isimlerini değiştirmek de, siz benden daha uygun bilirsiniz, her şeyi altüst etmektir. Sizinle isimlerimizi değiştirdiğimizi düşünelim!”»
Özkurmaca, tahminen de “adların değiştirilmesi”ne bir itirazdır! “Her şeyin palavra olduğu” bir dünyada adlarımıza/kimliklerimize sahip çıkmanın yolu… “Gerçeğe dönüşün yolu…”
Artık “son vuruş”u yapabiliriz sanırım!
“KAÇAK DÖVÜŞENLER”
Fowles, “Ciddi muharrirlerin hepsi, hiç durmaksızın kendilerini öbür düzlemlere ve dünyalara bağlayacak bir vakit tünelinin arayışındadır” der. Burada tırnak içine alınması gereken “ciddi”yeti kimi “yerli” yazarlarımızda göremiyoruz. Güya kalemlerini, sözcüklerini bir “intikam silahı” üzere kullanıyorlar. Onları “başka düzlemlere ve dünyalara bağlayacak vakit tüneli” yerine, içlerindeki zifiri karanlıkta daima “hain planlar” (!) peşinde koşuyorlar. Böylelikle tükenmiş/tüketilmiş aşklarına, evliliklerine, siyasal davalarına… “nefretlerini kusmayı” bir deha eseri sanıyorlar. Dahası, okurların da kendilerine “destek” vermelerini bekliyorlar. Hatta daha evvel kelamını ettiğim “kör okur”u “çantada keklik” olarak değerlendirip ısrarla zarı onların üzerine atıyorlar.
Diyeceğim, “son vuruş” elbette “kaçak dövüşenlere” ayrılmıştır. Birkaç kaçak dövüşeni anmasak sorun gereğince gözümüzde canlanmayacak. Bir ölçü yakın ve çarpıcı bir örnek olduğu için Hasan Öztoprak’a değineceğim. Hasan Öztoprak, İmkânsız Aşk ile bu yolu denemiştir. Öbür örnekler de var elbette; lakin bu romanın ayrıksı durumuna değinmek kaçınılmaz; promosyon emelli olarak romanı deşifre etmek kelam konusu zira. “Kurmaca” diye “yutturulan” ancak sonradan “özkurmaca” olduğu anlaşılan tiplerden. Örneğin romanda müellifin ismi geçmez. Aslında “büyük aşk”ının da (burada ünlemi lütfen gözünüzde yahut imgeleminizde canlandırınız) ismine rastlanmaz. Lakin nasıl oluyorsa kitap çıktıktan sonra hepsi bir bir “kirli çarşaf” misali açılıp saçılıyor ortalık yere. Dürüst bulmuyorum. Neden? Elbette muharririn “kendini” her istikametiyle “deşifre” etme, beraberinde vezir de, rezil de etme hakkı var; ancak “diğer özneler” karşısında daha sağduyulu olmak durumundadır. Özne silinmelidir. Karakteristik bir genellemeye gidilmelidir. Öznenin kimliğini “ihbar etmek”, onu toplum karşısında zorda bırakmak, bana nazaran, bir muharrire (aşk acısıyla, nefretle dolup taşsa da) yakışmadığı üzere yazarlığın da bir nitemi olamaz. Kalemini “kan davası” üzere “aşk davası” uğruna silaha dönüştürüp sevgilisini yahut uzun yıllar birebir yastığa baş koyduğu hayat arkadaşını “madara” etmeye kalkışmak, tek sözle “faşistik” bir kişiliği dışlaştırır. Ne diyordu Ingeboh Bachman, “Faşizm medyalarda yahut kalabalıklardaki tansiyonda değil, ancak iki insanın ortasındaki alakada başlar.” Bu çeşit yazınsal dışlaştırmaların, değersizleştirmenin (aşkları, romanları, bireyleri vs.) ötesinde bende karşılığı yalnızca bu. Sanırım misal bir roman da Ahmet Karcılar çıkarmıştı.
Bu noktada Orhan Pamuk’u takdir etmek gerek. Benim Adım Kırmızı’nın finalinde “yazar Orhan Pamuk”tan kelam ederek bir kompleksinin olmadığına vurgu yapar. Yeri gelir kendini bir “at”a da benzetebilir. Kıymetli sayılmalı. (Bu önemseme yalnızca bahis bağlamındadır, diğer boyutlara çekilmesin lütfen! Postmodernliği, Ermeni-Kürt kırımı vs. üzere bahis dışına taşırmayalım. Bu hususlarda üç başka yazı yazdım; merak eden onları okur.)
Türk edebiyatından birkaç örnek daha vermek gerekirse… Oğuz Atay, Tutunamayanlar ile; Nazlı Eray, Aşk Artık Burada Oturmuyor, Ay Falcısı, Yıldızlar Mektup Muharrir ile; Lale Müldür, Bizansiyya ile bu tıbbın farklı örneklerini vermişlerdir. Toplumcu birçok müellif da emsal yazınsal yaklaşımlara başvurmuşlardır. Lakin bizdeki örneklerin çoğunluğunu bu noktada çok da şuurlu tercihler olarak kıymetlendirmek yerinde olmasa gerek. Esasen edebiyat önde sarfiyat, kuram gerisinden kendine yol açmaya çalışır.
Dünya edebiyatından birkaç örnek daha vermek gerekirse… Salman Rushdie’nin Öfke’sini özkurmaca olarak kıymetlendirebiliriz. Öfke’yi şimdi okuma fırsatım olmadı, lakin bir kitap ekinde bu doğrultuda bir yazı/makale okumuştum. (Spot tanıtımda şöyle bir tabir göze çarpıyor: “Kitap muharririn hayatından derin izler taşıyor.” Karakterle ilgili bir örnek daha: “Malik Solanka, müellifinin bir versiyonu, fakat birebir vakitte sokaktaki rastgele bir adam.”) ((Kitap ismi Öfke olduğuna nazaran, bu romanda da bir ölçü İmkânsız Aşk’ın kokusunu alıyorum! Rushdie, ayrıldığı “güzel manken” eşinden “intikam” alıyor olabilir! Sakın yanlış anlaşılmasın, yadsımıyorum, yalnızca dürüst bulmuyorum. Hepimiz dünyanın bindirmesi sonucu, bir ölçü “faşizme meyilli” karakteristik özellikler sergiliyoruz, sergileyebiliyoruz.
Kadın ile erkeğin bu dünyadaki birlikteliğinin iki anahtarı var, biri aşk ise oburu nefrettir. Kapıları bu iki anahtarla açıyorlar, açacaklar. Ortadaki sevgi, dostluk, arkadaşlık vs. işin rutin kısmı, tahminen de teferruatı; lakin birebir vakitte dünyanın istikrarı, onu ayakta tutan pahalar. Bu “zıt kutuplar dünyası” için “temenni mahiyeti”nde söylenecek en değerli şey: Savaşın ve aşkın olabildiğince “meşru zeminler”de yürütülmesidir.
Felsefeden göstergebilime, yapısalcılıktan postyapısalcılığa, oradan toplum kuramcılığına uzanan çok varlıklı bir materyalle Barthes’ı atlamayalım. Barthes, Özkurmaca için ayrıyeten değerli bir yapıt bırakmıştır: Roland Barthes Roland Barthes’ı Anlatıyor.
Gelelim André Gorz’un eşi Dorine’le birlikte 24 Eylül 2007’de seksen üç yaşında “intihar” etmeden evvel yazdığı son mektup (bir aşk hikâyesi), “özkurmaca”nın bence en dokunaklı ve son örneklerinden biridir. Makalenin girişinde de yaptığım üzere bitişinde de bu kitaptan bir alıntıya yer vermek istiyorum -izninizle-:
“Yazarın asıl maksadı yazmaktır. Yazmak, yani insanın, gerekirse, edebi birikim yapmak üzere dünyadan ve kendisinden uzaklaşması. Ele alınan ‘konu’ sorunu fakat ikinci planda gelir. Mevzu, metin üretiminin mecburî, zarurî olarak olağan şartıdır. Yazmaya müsaade verdiği sürece, hangi mevzu olursa olsun yeterlidir.”
YARARLANILAN KAYNAKLAR
André Gorz, son mektup (bir aşk hikâyesi), Detay Yayınları, İstanbul, 2007.
John Forrester, Hakikat Oyunları (Yalanlar, Para ve Psikanaliz), Detay Yayınları, İstanbul, 1999.
John Fowles, Vakit Tüneli, Detay Yayınları, İstanbul, 2004.
John Sutherland, “Bir kahraman muharririne bu kadar mı benzer!”, Radikal Kitap, 04.04.2008.
Manès Sperber, Parçalanmış Gerçeklik, Can Yayınları, İstanbul, 1991.
René Girard, Romantik Palavra ve Romansal Hakikat, Metis Yayınları, İstanbul, 2001.
Senem Timuroğlu, “Kurmaca ile Otobiyografi Ortasında Bir Kavram: Özkurmaca”, Varlık, Ağustos 2006, Sayı 1175.
Senem Timuroğlu, “Özkurmaca: Müellifin Okura Bir Oyunu”, yayınlanmamış makale.
Tahsin Yücel, Palavra, Can Yayınları, 3. basım, İstanbul, 2002.
Witold Gomrowicz, Pornografi, Detay Yayınları, İstanbul, 1998.
***
Bu yazıyı sonlandırmak ve tahminen Fransızca tercümanlarının kulağına masraf umuduyla bir de kitap ismi vereceğim: Vincent Colonna’nın Özkurmaca ve Öbür Edebi Palavra Söyleme Hastalıkları (2004).
Alaattin Topçu